Fysiek domein

Zwolle is rijk aan erfgoed. Dat is een belangrijke (ruimtelijke) kwaliteit. Zwolle behoort tot de grote monumentengemeenten in Nederland. Er zijn 481 rijksmonumenten, 1 archeologisch rijksmonument en 294 gemeentelijke monumenten. De historische binnenstad met een aangrenzende singelrand zijn aangewezen als beschermd stadsgezicht. Daarnaast zijn er vele gebouwen, objecten en structuren die vanuit hun cultuurhistorische waarde Zwolle tot Zwolle maken. Hier laten we zo veel mogelijk Zwollenaren en bezoekers van genieten (zie doel 5.2.2.). Ons erfgoed onderscheid ons van andere plaatsen en is medebepalend als aantrekkelijke vestigingsfactor. Het vertelt over onze bewoningsgeschiedenis en vormt een creatieve verbinding vanuit ons verleden als een inspirerende bron voor het heden en voor de toekomst. Het is daarom van groot belang om ons erfgoed op een goede manier in stand te houden door restauratie, onderhoud en passende wijzigingen. Zodoende blijft ons erfgoed toekomstgericht en toekomstbestendig. Daarnaast leveren archeologisch en bouwhistorisch onderzoek nieuwe inzichten op over onze mooie historie en zijn ze  regelmatig de enige bron voor onze geschiedschrijving. We koesteren daarom ons erfgoed, doen er onderzoek naar en zorgen samen met onze partners in de stad voor een duurzame instandhouding. Ons erfgoed vormt een leidend en inspirerend principe in ruimtelijke ontwikkelingen.

Ons erfgoed draagt meetbaar bij aan de aantrekkelijkheid van Zwolle. Dit blijkt onder meer uit de Atlas voor gemeenten 2015 die in het teken van Erfgoed stond. Naast deze economische waarde hebben cultuurhistorisch waardevolle gebouwen ook een intrinsieke, historische wezenlijke, waarde. Vanuit erfgoedadvisering hebben wij bijgedragen aan een duurzame instandhouding en ontwikkeling van ons Zwolse erfgoed. De identiteit van Zwolle is niet alleen te vinden in de samenleving van vandaag. De wortels daarvan gaan ver terug, zelfs verder dan geschreven bronnen teruggaan. Archeologisch en bouwhistorisch onderzoek geven ons meer informatie over het ontstaan van onze stad en omgeving en over de bewoners en hun gebruiken. Daarmee vormt ons onderzoek, naast informatie die in het archief te vinden is een essentiële (en vaak ook de enige) bron voor onze geschiedschrijving. Wij hebben ons beleid, dat is gericht op onderzoek, op duurzame instandhouding (doel 6.4.1) en op het vertellen van het verhaal van ons erfgoed (doel 5.2.2) in 2021 gecontinueerd.

We onderzoeken en koesteren het Zwolse erfgoed en zetten het in als één van de leidende en inspirerend thema's bij ruimtelijke ontwikkelingen, zodanig dat:

• de monumentale- en cultuurhistorische waarden in Zwolle in stand worden gehouden en de kwaliteit behouden blijft of wordt versterkt.
• het beheer en behoud van het archeologisch bodemarchief op een goede manier plaatsvindt.
• de eigenheid van de plek inspirerend is bij ontwikkelingen en daarmee bijdraagt aan een betere (ruimtelijke) belevingswaarde.
• door archeologisch en bouwhistorisch onderzoek de waarde van het Zwolse erfgoed beter kan worden geduid.
• de onderzoeksresultaten richtinggevend zijn voor planaanpassingen en ontwikkelingen.

Erfgoedverordening Zwolle 2010

Subsidieverordening stedelijke vernieuwing

Archeologiebeleid gemeente Zwolle 2008

Regeling onderzoekskaders archeologie

Beleidsplan Monumentenzorg en Archeologie (2000)

Regeling excessieve opgravingskosten Zwolle

Uitvoeringsvoorschriften voor onderhoud en herstel van beschermde monumenten

Monique Schuttenbeld

Advisering ten aanzien van monumenten, archeologische en cultuurhistorische waarden
(Bouw)planadvisering ten aanzien van monumenten, archeologische en cultuurhistorische waarden is onze kernactiviteit. Het Zwolse historisch kleurbeleid is daar onderdeel van. Monumenteigenaren in Zwolle kunnen blijven rekenen op professionele adviezen en begeleiding van hun (bouw)plannen. En op de financiële ondersteuning in de hogere dan reguliere onderhoudskosten aan hun gemeentelijk monument als gevolg van detaillering en materiaalgebruik. De taken omvatten onder andere:

• Advisering omgevingsvergunningen inzake wijzigingen aan een monument.
• Advisering omgevingsvergunningen inzake cultuurhistorische waarden.
• Advisering omgevingsvergunningen inzake archeologische waarden.
• Begeleiding uitvoering werkzaamheden en restauraties.
• Advisering subsidies gemeentelijke monumenten.
• Beleidsadvisering.
• (laten) uitvoeren van bouwhistorisch onderzoek.
• Uitvoeren van archeologisch onderzoek.
• Beheer archeologisch depot.
• Advisering inzake excessieve opgravingskosten.
• Archeologietaken als bevoegd gezag (beoordelen programma's van eisen, rapporten en dergelijke).
• Synthese van onderzoeksresultaten.

Archeologisch onderzoek
In geval van bodemverstoring in archeologisch waardevolle gebieden vindt overeenkomstig wetgeving en archeologiebeleid archeologisch onderzoek (incl. uitwerking) plaats, veelal door het gemeentelijke team archeologie. Door een jarenlange traditie van stadsarcheologie is uitvoering gegeven aan de zorg om het archeologisch erfgoed en het beheer van het bodemarchief. Onderzoek vindt veelal plaats in het kader van nieuwe initiatieven en voor rekening van initiatiefnemers. Inmiddels bestaan er archeologische samenwerkingsverbanden met onze buurgemeenten Hattem, Zwartewaterland en Kampen. Speciale aandacht wordt er dit jaar besteed aan de actualisatie van de Archeologische Waardenkaart waarbij ook de waterbodems worden opgenomen.

Gemeentelijke monumentenlijst
In Zwolle staan veel bijzondere gebouwen. Een deel daarvan is aangewezen als monument. Een groot deel nog niet, terwijl er wel sprake is aanwezige monumentale waarden. Medio 2008 is besloten een meerjarig project te starten om de lijst met gemeentelijke monumenten, na een uitgebreide inventarisatie, uit te breiden tot een representatieve gemeentelijke monumentenlijst. Wij zetten in op afronding van de volgende thema's voor de uitbreiding van de gemeentelijke monumentenlijst, namelijk wederopbouw en historische winkelpuien. Ook wordt gewerkt aan inventarisaties van volgende thema's.

Subsidies gemeentelijke monumenten
Monumenteigenaren in Zwolle kunnen rekenen op financiële ondersteuning voor de hogere dan reguliere onderhoudskosten aan hun monument als gevolg van bijvoorbeeld detaillering en materiaalgebruik, voor restauratie en ten aanzien van kleurhistorie op grond van de Subsidieverordening Stedelijke Vernieuwing.

Cultuurhistorie
Sinds 2012 is het wettelijk verplicht om de cultuurhistorische waarden (niet als monument beschermde historische bebouwing, landschappelijke structuren etc.) in beeld te brengen, af te wegen en te verankeren in  bestemmingsplannen. Na afronding van de gemeentebrede inventarisatie en initiërende besluitvorming in 2020 zetten wij in op afronding door cultuurhistorische en bouwhistorische waarden de wettelijk vereiste plek in de bestemmingsplannen te geven. Daarbij anticiperen wij op het Omgevingsplan.

Advisering
Monumenteigenaren in Zwolle hebben kunnen rekenen op professionele adviezen, begeleiding van (bouw)plannen en op financiële ondersteuning voor de hogere dan reguliere onderhoudskosten aan hun monument. Dit laatste is een gevolg van bijvoorbeeld detaillering en materiaalgebruik. We signaleren een toenemende hoeveelheid aanvragen om subsidie en om omgevingsvergunning voor monumenten, beschermd stadsgezicht en cultuurhistorisch waardevolle gebouwen. Monumentenzorg adviseert ten aanzien van deze onderwerpen. Het valt hierbij op dat er veel kleine plannetjes voor uitbreidingen binnenkomen en dat er veel informatieve vragen zijn geweest over plannen die worden voorbereid maar nog niet tot een aanvraag hebben geleid. Daardoor is het in het algemeen drukker op dit gebied. Bijzondere aandacht in de (bouw)planadvisering ten aanzien van monumenten was er in 2021 voor de advisering voor de verbouwing van het Statenzaalcomplex en het verbouwplan van Koestraat 10-12-14. Ook de restauratie en verbouwing van de Melkmarkt 41 Drostenhuis/Voorstraat ANNO, de restauratie van de Grote Kerk en de restauratie van het Vrouwenhuis hebben intensievere begeleiding genoten. Steeds vaker wordt de Zwolse cultuurhistorie als een inspirerende factor betrokken in ruimtelijke ontwikkelingen en planvorming. Een voorbeeld is de gebiedsontwikkeling Harculo waar de cultuurhistorische waarden vroegtijdig in beeld worden gebracht en dienen als uitgangspunt en inspiratie voor de planontwikkeling. Ook in de in 2021 vastgestelde Omgevingsvisie 'Ons Zwolle van morgen' is ruimschoots aandacht voor erfgoed. Onder meer door cultuurhistorie als één van de peilers en als fundament van het huis van Zwolle te benoemen en spelregels te verbinden aan het in stand houden en versterken van de kwaliteiten van ons erfgoed.

Archeologie
In 2021 zijn verschillende archeologische onderzoeken uitgevoerd en rapporten opgesteld, waaronder een aantal vanuit het samenwerkingsverband met onze buurgemeenten Gemeenschappelijke Regeling (GR) Archeologie (zie paragraaf: Verbonden Partijen). Een interessant project in 2021 was het vervolgonderzoek van de vloer van de Grote Kerk, waarmee al in 2019 was gestart (middenschip). In 2020 was het westelijk deel van de zuidbeuk aangepakt. De campagne in 2021 had betrekking op het Mariakoor (noordbeuk) en het Sint Pieterskoor (zuidbeuk). Belangrijk resultaat was de vondst van een tufstenen muur op de grens van het Mariakoor en het Hoogkoor en de grafkelder van de familie van Haersolte in het Mariakoor. De tufstenen muur is van groot belang voor verder onderzoek naar de 11de-eeuwse Romaanse kerk. In het verleden is van deze Romaanse kerk nooit iets teruggevonden. Alleen het timpaan van rood Bremerzandsteen kan ook aan een voorganger van de huidige gotische hallenkerk worden gekoppeld. In het laatste kwartaal van 2021 kon in het kader van het onderzoek naar de Grote Kerk ook de locatie van de toren worden opgegraven. Dit onderzoek vormde onderdeel van de herinrichting van de Luttekestraat waarbij door de Raad de wens werd geuit om eventuele sporen van een toren in het straatbeeld te visualiseren. De Sint Michaëlstoren behoorde met een hoogte van meer dan 113 meter tot de hoogste van ons land. De toren is in 1406 gebouwd en door een storm in 1682 verwoest. Tijdens het onderzoek werden naast de fundering ook de brokstukken van de daadwerkelijke toren aangetroffen. Een zeer bijzondere vondst die van groot belang is voor te onderzoek naar de Grote Kerk. Een derde project betrof een opgraving (DO) aan de Drostenstaat. Op de locatie achter de voormalige pastorie van de Onze Lieve Vrouwenkerk werden bewoningssporen opgegraven uit de 10de tot 17de eeuw. De oudste sporen, waaronder een waterput en enkele paalkuilen hebben betrekking op een erf uit deze periode. Tot de jongere sporen behoren vooral enkele beerkuilen en een stenen beerkelder uit de 17de eeuw.
Ook bij het project Koningsplein 5 kon in 2021 een interessante beerkelder worden onderzocht. Deze beerkelder heeft oorspronkelijk deel uitgemaakt van het Binnengasthuiscomplex en dateerde in eerste aanleg uit de 15de eeuw.
Naast opgravingen hebben in 2021 meerdere verkennende onderzoeken in de vorm van proefsleuven (IVO-P) plaatsgevonden. Vier van dergelijke onderzoeken maakten delen uit van het project Stadsdijken Zwolle en zijn in opdracht van Waterschap Drent Overijsselse Delta uitgevoerd. Het gaat dan om de locaties de Beldboer aan het Zwolle-IJsselkanaal, De Klooienberg, Sensus (Katwolderweg) en Westerveld. Bij twee locaties kon ook een dijkdoorsnede worden gemaakt. Een dijkdoorsnede biedt een unieke kans om meer inzicht te krijgen in het algemene onderzoek naar dijken waarover we vooral historische gezien nog weinig weten. Twee andere proefsleufonderzoeken zijn uitgevoerd op locaties Van der Cappellencampus en Schuttevaerkade 80-82.

In de gemeente Hattem is in het kader van de samenwerkingsovereenkomst onderzoek verricht naar de Dorpspoort en Hoenwaardse poort. Beide onderzoeken maakten deel uit van een breder onderzoek dat noodzakelijk was door de vervanging van het hoofdriool in de binnenstad van Hattem. Van beide poorten zijn fundamenten teruggevonden die vervolgens worden teruggebracht in het straatbeeld.
In de gemeente Zwartewaterland is op de plek van het rondeel buiten de Enkpoort aan de Grintwal onderzoek verricht. Dit onderzoek stond onder het bevoegd gezag van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (RCE). Het belangrijkste resultaat was dat het qua fundering niet om een rondeelmuur kan gaan. De muur is te ondiep gefundeerd en moet eerder als een soort omheiningsmuur rond het rondeel hebben gefungeerd. In opdracht van de gemeente Zwartewaterland is een uitgebreid bureauonderzoek verricht naar het Zwartewatersklooster. Dit Zwartewatersklooster is een belangrijk archeologisch rijksmonument. Vanuit burgerparticipatie in samenwerking met de gemeente wordt gezocht naar het visualiseren en breder aantrekkelijk maken van dit gebied.

Gemeentelijke monumentenlijst
Het derde thema - het ruimtelijk erfgoed van de wederopbouw (1940-1965) - in de actualisatie van de gemeentelijke monumentenlijst is vanwege de coronapandemie uitgesteld. Ook de opvolgende thema's schuiven daarmee in tijd door.

Subsidies Monumenten
De subsidieverordening kent een systematiek van vooraf beschikte subsidies (restauratie en kleurhistorisch onderzoek) en achteraf te declareren subsidie (onderhoud). In 2009 is besloten tot deze subsidie-achteraf-systematiek voor onderhoudssubsidie vanuit de wens tot de vermindering van de administratieve lastendruk (deregulering) en om (particuliere) eigenaren te stimuleren tot regelmatig en zorgvuldig onderhoud van hun gemeentelijk monument. Zodoende kan de subsidieaanvrager in het jaar nadat de onderhoudswerkzaamheden zijn uitgevoerd, een verzoek om subsidie indienen. Het is dus vooraf niet exact bekend hoeveel aanvragen om onderhoudssubsidie zullen worden ingediend.  In 2021 hebben we 34 aanvragen om subsidie ontvangen waarvan er 30 konden worden verleend, verdeeld over onderhoud (23) en restauratie/ingrijpende verbetering (7) van gemeentelijke monumenten. We signaleren een toename van aanvragen om restauratiesubsidie. Dit is een positieve ontwikkeling voor de instandhouding van monumenten. Vanwege de bijbehorende druk op het budget is in 2021 besloten om de beschikbare middelen voor de subsidieverordening per 1 januari 2022 verhoogd met € 15.000,-.

Cultuurhistorie
In 2021 hebben we de onderzoeken naar de nieuwe thema’s ‘boerderijen’ en ‘post-65’ deels vervolgd. Vanwege de coronapandemie hebben we breed onderzoeks- en veldwerk in boerderijen uitgesteld. Door de inbreng van cultuurhistorie in gebiedsontwikkelingen, zoals het Noorderkwartier en het ontwikkelingsprogramma Centrum-Binnenstad, kan de waarde en betekenis van de cultuurhistorische karakteristiek doorklinken in de nieuwe ontwikkeling en zo meer betekenis geven aan de toekomstige leefomgeving. In 2021 is het bestemmingsplan Zwolle, parapluplan bouw- en cultuurhistorie vastgesteld. Het plan bestaat uit een drietal onderdelen:

• het verankeren van cultuurhistorische waarden in bestemmingsplannen waar dit nog niet het geval is en zorgdragen voor een eenduidige regeling;
• het bieden van mogelijkheden om sloop van cultuurhistorisch zeer waardevolle panden te voorkomen;
• het opnemen van een regeling voor de bovengrondse archeologie, de bouwhistorie.

Het voorontwerpbestemmingsplan Zwolle, parapluplan aanvulling cultuurhistorie (toevoegingen) en het voorontwerpbestemmingsplan Buitengebied, Herfte- Wijthmen, cultuurhistorie (vanwege in 2020 gewijzigde jurisprudentie) heeft ter inzage gelegen om passieve risicoaanvaarding te creëren onder de huidige wetgeving.

De lasten en de baten laten een voordelig resultaat zien van € 123.251 en € 12.004. Omdat de toevoeging aan reserves € 99.528 hoger is en de onttrekking aan de reserves € 71.400 lager, wordt uiteindelijk een nadelig resultaat gerealiseerd van € 35.674.

Dit nadelige saldo kan als als volgt worden verklaard:

• Lagere lasten van € 63.000 op lopende verplichtingen, waarvoor de kosten nog niet in 2021 zijn gemaakt en waarvoor de werkzaamheden in 2022 worden uitgevoerd. In eerste instantie leek de onderbesteding € 89.863, waardoor er bij het opmaken van de jaarrekening een bedrag van € 89.863 is toegevoegd aan de reserve nutvw-fysiek voor uitvoering van deze werkzaamheden. Deze reservering blijkt nu € 27.000 te hoog te zijn en geeft op het jaarrekeningresultaat 2021 nu een nadelig resultaat van € 27.000. Het bedrag zal bij de 1e periodiek 2022 vrijvallen ten gunste van de algemene middelen.
• De beschikbare structurele middelen voor excessieve uitgaven archeologie van € 9.665 zijn niet besteed en worden via de reserve nutvw-fysiek toegevoegd aan het projectbudget. Per saldo geeft dit geen resultaat.
• De lasten zijn € 71.400 lager door de nog niet bestede middelen voor het opstellen van de Kerkenvisie. Hierdoor is eveneens € 71.400 minder onttrokken aan de reserve nutvw-fysiek. Per saldo geeft dit geen resultaat.
• ·Hogere lasten van € 6.000 als gevolg van meer verstrekte subsidies monumentenzorg. Voor onderhoudssubsidies wordt de subsidie-achteraf-systematiek gehanteerd in verband met de wens tot de vermindering van de administratieve lastendruk (deregulering) en om (particuliere) eigenaren te stimuleren tot regelmatig en zorgvuldig onderhoud van hun gemeentelijk monument. Zodoende kan de subsidieaanvrager in het jaar nadat de onderhoudswerkzaamheden zijn uitgevoerd, een verzoek om subsidie indienen. Het is dus vooraf niet exact bekend hoeveel aanvragen om onderhoudssubsidie zullen worden ingediend. Vanwege de bijbehorende druk op het budget is in 2021 besloten om de beschikbare middelen voor de subsidieverordening per 1 januari 2022 te verhogen met € 15.000.
• Een nadelig saldo van € 3.000 door hogere lasten van € 15.000 voor aanschaf meubilair en overige bijkomende kosten en hogere baten van € 12.000 als gevolg van verkopen van restauratie materialen uit het depot van monumentenzorg.

Excessieve uitgaven archeologie
Archeologische kosten van bodemverstoringen komen op basis van de wettelijke regeling voor rekening van de gemeente, wanneer deze redelijkerwijs niet of niet geheel ten laste van de veroorzaker behoren te blijven (excessieve kosten). De excessieve kosten worden voldaan conform de Regeling Excessieve Opgravingskosten Zwolle. Hierop is ook in 2021 een beroep gedaan. Daarmee wordt o.a. voorkomen dat ad hoc een beroep op de algemene middelen wordt gedaan en (bouw)plannen onnodig lang worden vertraagd. Jaarlijks wordt circa € 9.000 aan de reserve toegevoegd. Dit bedrag wordt jaarlijks door het Rijk beschikbaar gesteld als tegemoetkoming in de excessieve kosten.

Beeldengroep Van der Capellen
Na een raadsmotie zijn in 2009 middelen beschikbaar gesteld om de beeldengroep in Zwolle tentoon te stellen. Een gelijkluidende motie is door de provincie Overijssel aangenomen en hiervoor is eenzelfde bedrag beschikbaar gesteld. Jaren van inzet en de ingediende aanvragen om bruikleen hebben niet geleid tot een overeenkomst of tot voldoende basis om te komen tot een vruchtbare bruikleen. In goede samenspraak met de primaire partners hebben wij eind 2021 besloten om de aanvraag om bruikleen in te trekken. Wij hebben u over deze afdoening van de motie geïnformeerd. Daarmee ontstaat duidelijkheid in dit langdurige proces en kan de blik op de toekomst worden gericht. Vanwege het historisch belang van de maatschappelijke erfenis van Joan Derk van der Capellen tot den Pol willen wij, ter uitvoering van de motie(s) en met de beschikbaar gestelde middelen, samen met Academiehuis Grote Kerk Zwolle, provincie Overijssel en partners in beeld brengen op welke wijze de nagedachtenis met een (semi)permanente tentoonstelling in de Grote Kerk levend kan worden gehouden.

Cultuurhistorie
De laatst beschikbaar gestelde middelen zijn in 2019 verplicht om de cultuurhistorie de wettelijk vereiste plaats in het bestemmingsplan te kunnen geven. Uitvoering daarvan heeft onder meer in 2021 plaatsgevonden en zal naar verwachting in 2022 worden afgerond.

Overige projecten Monumentenzorg

Beeldengroep Van der Capellen

Excessieve uitgaven archeologie